۲. پیدایش موسیقی چندصدایی از اواسط قرون وسطی تا اوائل رنسانس

10/06/19 • 14 min

در برنامه‌ی گذشته، موسیقی اوائل قرون وسطی را بررسی کردیم و به چند نمونه از آثار آن دوره گوش دادیم. در این برنامه داستان موسیقی را از اواسط قرون وسطی پی می‌گیریم و می‌بینیم که چگونه موسیقی تک‌صدایی اوائل قرون وسطی به موسیقی پولیفونیک یا چندصدایی تبدیل می‌شود.

در برنامه قبل گفتیم که کلیسا موسیقی را وسیله‌ای مهم برای تعالی روحانی می‌دانست. به همین دلیل راهبه‌ها مراسم و عبادات دینی را با آواز و به صورت گروهی برگزار می‌کردند. این آوازها تک‌صدایی یا به اصطلاح مونوفونیک بودند. موسیقی چندصدایی یا پولیفونیک به عنوان راهی برای غنی‌تر کردن مراسم مذهبی به وجود آمد.

اولین تجربه‌های موسیقی چندصدایی با تقسیم کردن خوانندگان به دو گروه شروع شد. هر دو گروه همزمان شروع به خواندن می‌کردند با این تفاوت که گروه دوم ملودی را از نتی دیگر می‌خواند. برای مثال، اگر گروه اول ملودی را از نت «دو» شروع می‌کرد، گروه دوم از چهار نت بالاتر، یعنی نت «فا» یا از پنج نت بالاتر،‌ یعنی نت «سل» می‌خواند. به عبارت دیگر گروه دوم از فاصله چهارم یا پنجم گروه اول را همراهی می‌کرد. در این حالت همزمان به جای یک نت، دو نت شنیده می‌شد. با این روش، ملودی در آواز گروهی غنی‌تر و جذاب‌تر می‌شد.

در قرون ۱۲ و ۱۳، موسیقی چندصدایی بر اساس تغییر ریتم یا تعداد گروه‌ها انواع مختلفی پیدا کرد. مثلا در بعضی از آثار چندصدایی، گروه دوم با ریتمی آهسته‌تر یا تندتر گروه اول را همراهی می‌کرد. در بعضی دیگر، مثل آثار پیروتن (Pérotin)، آهنگساز قرن ۱۳، تعداد گروه‌ها حتی به ۴ یا ۵ هم می‌رسید. با هم به نمونه‌ی کوتاهی گوش می‌کنیم که در آن یک گروه متن را می‌خواند و گروه دیگر با سرعت آهسته‌تر گروه اول را همراهی می‌کند. این اثر ساخته‌ی لیونن (Léonin) آهنگساز قرن دوازدهم میلادی است.

در شکل دیگری از موسیقی چندصدایی که در قرون ۱۵ میلادی رواج پیدا کرد، آهنگسازان از فواصل دیگری برای چندصدایی کردن گروه‌ها استفاده کردند. برای مثال اگر گروه اول از نت «دو» شروع به خواندن می‌کرد، گروه دوم از چهار نت پایین‌تر، یعنی نت «سل» و گروه سوم از شش نت پایین‌تر، یعنی نت «می» بقیه را همراهی می‌کرد.

اثری که می‌شنویم از گیوم دو فِی (Guillaume Du Fay) آهنگساز فرانسوی قرن پانزدهم میلادی است.

در نمونه‌هایی که شنیدیم، همه‌ی خوانندگان متن را با هم از اول تا آخر می‌خواندند. مهم‌ترین تفاوت دو نمونه‌ای که قبلا شنیدیم، در تعداد گروه‌ها و فواصل موسیقایی بود. اما علاوه بر این روش، آهنگسازان راه‌های دیگری هم در چندصدایی کردن آوازهای مذهبی آزمودند. مثلا در حالی که گروه اول تمام متن را می‌خواند، گروه دیگر تنها قسمت کوتاهی از همان متن را تا انتها مرتب تکرار می‌کرد. با هم به نمونه‌ای از این نوع چند صدایی گوش می‌دهیم. اثری که می‌شنویم از گیوم دو ماشو (Guillaume De Machaut) آهنگساز و شاعر فرانسوی قرن 14 میلادی است.

یکی از متداول‌ترین اشکال موسیقی چندصدایی به کَنُن (canon) معروف شد. در این شکل موسیقی، هر گروه با کمی تاخیر گروه قبل را همراهی می‌کرد. مثلا گروه اول شروع به خواندن می‌کرد و گروه دوم، سوم، و همین‌طور بقیه‌ی گروه‌ها ملودی را بعد از گروه قبل، کمی دیرتر، می‌خواندند. اثری که می‌شنویم از ژوسکن دِ پره (Josquin des Prez) آهنگساز فرانسوی قرن ۱۵ میلادی است.

خیلی از آهنگسازان در لحظه‌های اوج آثارشان از تکنیک کَنُن استفاده می‌کنند تا به آن لحظه قدرت و تأثیر عمیق‌تری بدهند. با اینکه این نوع آواز گروهی زیبایی و جذابیت مخصوص به خودش را دارد، بدون اشکال هم نیست. معمولا در کَنُن کلمات به وضوح شنیده نمی‌شوند چون خوانندگان در آن واحد قسمت‌های مختلفی از متن را می‌خوانند. برای مثال هنگامی که گروه اول در حال خواندن انتهای متن است، گروه دوم قسمت‌های میانی و گروه سوم ابتدای متن را می‌خواند. همان‌طور که در برنامه‌ی بعد خواهیم دید، همین اشکال باعث شد که کلیسا در اواخر دوره‌ی رنسانس استفاده از موسیقی چندصدایی را محدود کند.

در نمونه‌ای که از ژوسکن دِ پره آهنگساز اواسط رنسانس با هم می‌شنویم، ۸ گروه خواننده قسمت‌های مختلفی از متن را همزمان می‌خوانند. همان‌طور که خواهید شنید در این اثر تشخیص کلمات کار ساده‌ای نیست.

موسیقی چندصدایی منحصر به کلیسا و موسیقی مذهبی نبود. موسیقی چندصدایی راه خودش را به موسیقی غیرمذهبی هم باز کرد. به خاطر دارید که موسیقی غیرمذهبی بر خلاف موسیقی کلیسایی به زبان محلی اجرا می‌شد و گاه ساز آن را همراهی می‌کرد.
این برنامه را با شنیدن اثری غیرمذهبی از ژوسکن دِ پره به اتمام می‌رسانیم. همان‌طور که در این قطعه می‌شنویم خوانندگان با استفاده از موسیقی چندصدایی با یکدیگر به نوعی سوال و جواب می‌کنند.

اثری که می‌شنویم از گیوم دو فِی (Guillaume Du Fay) آهنگساز فرانسوی قرن پانزدهم میلادی است.

Previous Episode

۱. موسیقی مذهبی و غیرمذهبی اوایل قرون وسطی

خیلی‌ها می‌گویند موسیقی زبانی همگانی است اما جالب است که الفبای این زبان همگانی برای همه آشنا نیست. گویی فقط نوازندگان و آهنگسازان این زبان را می‌فهمند. برای بقیه نت‌های موسيقی تنها مجموعهای از نقاط سياه و سفید است که روی خط‌های موازی چیده شده است. اما دانستن معنای این نقاط سیاه و‬ سفيد تنها راه آشنایی با زبان موسیقی نیست. گوش دادن هم میتواند ما را به این دنیا وارد کند.

در سری اول برنامه‌های «داستان موسیقی» نگاه گذرایی خواهیم کرد به دوره‌های مختلف موسیقی از قرون وسطی تا امروز؛ ویژگی‌های کلی هر دوره را بررسی می‌کنیم و با شنیدن یکی دو اثر از هر دوره اشاره‌ای به عناصر موسیقایی آنها خواهیم کرد. امیدوارم که این مجموعه برنامه ها به درک بهتری از موسیقی کمک کند و دایره‌ی سلیقه‌ی موسیقایی ما را هم گسترش بدهد.

موسیقی قرون وسطی از اواخر قرن پنجم میلادی شروع می‌شود و تا قرن چهاردهم ادامه پیدا می‌کند. این موسیقی را نمی شود از کلیسا جدا کرد. بخش بزرگی از موسیقی قرون وسطی موسیقی کلیسایی یا مذهبی است. در کلیسا مراسم و عبادات دینی با آواز راهبه‌ها و به صورت گروهی اجرا می‌شد. موسیقی مذهبی قرون وسطی با همین آوازهای گروهی راهبه‌ها شروع شد. کلیسا که در آن دوران قدرت و نفوذ زیادی داشت موسیقی مذهبی را ترویج کرد.

با هم به نمونه‌ای از این نوع موسیقی گوش می‌کنیم. این اثر را به گریگوری اول معروف به گریگوری بزرگ نسبت می‌دهند. مشهور است که روح القدس به شکل کبوتری بر او نازل می‌شد و این ملودی‌ها را در گوش او می‌خواند.

در قطعه‌ای که شنیدیم ویژگی‌های موسیقی قرون وسطی پیداست. اول اینکه صدای سازی به گوش نمی رسد. در قرون وسطی، بسیاری از فلاسفه و پیشوایان کلیسا، شنیدن موسیقی را برای روح انسان خطرناک می‌دانستند.آنها معتقد بودن که هر گونه زیبایی در این دنیا باید یادآور زیبایی‌های خداوند باشد. بنابراین تنها موسیقی‌ای را قبول داشتند که در خدمت دین بود و هر موسیقی دیگری را که به لذت‌های زمینی مربوط می‌شد مردود می‌دانستند. به همین دلیل سنت موسیقی مذهبی کلیسا، تا هزار سال بعد، محدود به صدای انسان بدون همراهی ساز بود.

در این قطعه، صدای هیچ زنی هم شنیده نمی شود؛ همه‌ی خوانندگان مرد هستند. در دوره‌ای از قرون وسطی، زنان اجازه بلند خواندن در مراسم مذهبی را نداشتند و نقش آنها تنها لب زدن بود. با وجود این در میان آهنگسازان آن دوره نام چند زن آهنگساز هم به چشم می‌خورد. مثل هیلدگارد (Hildegard of Bingen) که میراث موسیقایی بزرگی از خودش به جا گذاشته.

در اثری که شنیدیم می‌شود به ویژگی دیگری از موسیقی قرون وسطی هم اشاره کرد. و آن این که خوانندگان کلمات را با طمأنینه ادا می‌کنند گویی در حال مناجاتند. خوانندگان فقط یک ملودی را می‌خوانند. در زبان موسیقی به این نوع خواندن تک صدایی یا مونوفونی گفته می‌شود. یکی از خصوصیات تک‌صدایی یا مونوفونی این است که هر کلمه به وضوح شنیده می‌شود. به نمونه‌ی دیگری از تک‌صدایی با هم گوش می‌کنیم.

در اوایل قرون وسطی، موسیقی مذهبی به صورت سینه به سینه به نسل‌های بعد منتقل می‌شد. اما به تدریج برای ثبت، نگهداری و انتقال موسیقی مذهبی نت‌نویسی در کلیسا‌ها ابداع شد و تکامل پیدا کرد. برای همین می‌شود گفت که بخش بزرگی از پیشرفت موسیقی علمی غرب مدیون موسیقی کلیسایی است که در قرون وسطی شکوفا شد.

موسیقی قرون وسطی تنها به موسیقی مذهبی محدود نمی‌شد. بیرون از کلیسا، نوعی موسیقی غیرمذهبی هم بود که در دربار اجرا می‌شد. موضوع این موسیقی، که بر خلاف موسیقی مذهبی گاه ساز آن را همراهی می‌کرد، عشق‌های زمینی و درباری بود؛ عشق هایی که خصوصیت اصلی‌شان هجران بود. آوازهای این نوع موسیقی اغلب پر بود از ستایش جمال معشوق و آه و ناله عاشق از غم هجران یار.
قطعه‌ای که با هم می‌شنویم از برنارت (Bernart de Ventadorn) آهنگساز غیرمذهبی قرون وسطی است. این اثر نمونه‌ی دیگری از موسیقی تکصدایی یا مونوفونیک است. در این قطعه خواننده به زبان محلی جنوب فرانسه معشوقش را می‌ستاید و از این که به وصال او نمی‌رسد شکایت می‌کند.

علاوه بر اشراف دربار و شوالیه‌ها، در برخی مناطق، دوره‌گردها هم در نواختن سازهای موسیقی دستی داشتند.

در این برنامه با خصوصیات موسیقی مذهبی و غیرمذهبی اوایل قرون وسطی آشنا شدیم. در برنامه بعد می‌بینیم که آهنگسازان قرون وسطی راه‌های جدیدی برای جذاب‌تر کردن آثارشان پیدا می‌کنند. چنان که خواهیم دید این تغییرات راه را برای موسیقی رنسانس باز می‌کند.
این برنامه را با شنیدن اثر دیگری از برنارت (Bernart de Ventadorn) به پایان می‌بریم.

Next Episode

۳. تاثیر اصلاحات دینی بر موسیقی دوره‌ی رنسانس

در برنامه‌ی قبل گفتیم که چگونه موسیقی تک‌صدایی مذهبی به موسیقی چندصدایی یا پولیفونی تبدیل شد. در این برنامه موسیقی چندصدایی را در دوره رنسانس دنبال می‌کنیم و می‌بینیم که چگونه اصلاحات دینی بر موسیقی مذهبی تاثیر گذاشت.

چندصدایی یا پولیفونی که از قرن ۱۱ و ۱۲ میلادی، یعنی اواسط قرون وسطی، شروع شده بود در اواسط دوره‌ی رنسانس به اوج خودش رسید. اما طولی نکشید که موسیقی چندصدایی مذهبی دستخوش تغییراتی شد.

در قرن ۱۶ میلادی انقلابی مذهبی در کلیسا رخ داد که به نهضت اصلاحات دینی معروف شد. موسیقی مذهبی کلیسا هم از حملات این نهضت در امان نماند. مارتین لوتر، یکی از رهبران نهضت اصلاحات دینی، می‌گفت که موسیقی چندصدایی فهم مراسم را برای عامه‌ی مردم سخت و مشکل کرده. در برنامه‌ی قبل گفتیم که موسیقی چندصدایی با اینکه به آوازهای مذهبی طنین باشکوهی می‌داد ولی فهم متن را که اغلب به زبان لاتین بود سخت می‌کرد. برای مثال، به این اثر از ژوسکن دِ پره (Josquin des Prez) گوش کنید.

مارتین لوتر می‌گفت برای ساده کردن مراسم مذهبی نه تنها باید آوازهای مذهبی را به زبانی نوشت که مردم حرف می‌زنند بلکه باید از ملودی‌های ساده و تک‌صدایی استفاده کرد. خود او، که اتفاقا آهنگساز هم بود، مجموعه‌ای از آوازهای ساده‌ی مذهبی به زبان آلمانی نوشت تا هر کسی بتواند در کلیسا آن را بخواند. به این نوع آثار موسیقی کرال می‌گفتند. با هم به یکی از کرال‌های لوتر گوش می‌کنیم.

در واکنش به نهضت اصلاحات دینی، کلیسای کاتولیک رم هم محدودیت‌هایی برای موسیقی مذهبی در نظر گرفت، از جمله اینکه:

موسیقی مذهبی باید ساده باشد، به نحوی که هر کسی بتواند آن را اجرا کند؛
موسیقی نباید احساسات غیرمذهبی را برانگیزد؛
برای اینکه متن به‌وضوح شنیده شود موسیقی باید بدون ساز باشد و استفاده از چندصدایی هم محدود شود.

با هم به نمونه‌ای از موسیقی مذهبی گوش می‌کنیم که مطابق با دستورالعمل کلیسای کاتولیک رم نوشته شده. این قطعه از آهنگساز اواخر دوره رنسانس، پالسترینا (Giovanni Pierluigi da Palestrina) است. گرچه بخش‌هایی از این قطعه چندصدایی یا پولیفونی است، اما کلمات به‌وضوح شنیده می‌شوند. به‌علاوه از ساز هم در این قطعه استفاده نشده.

با تضعیف کلیسا در دوره‌ی اصلاحات دینی، موسیقی غیرمذهبی رونق بیشتری گرفت و حتی پیشرفت هم کرد چون از محدودیت‌هایی که کلیسا برای موسیقی مذهبی به وجود آورده بود در امان بود.

پیدایش صنعت چاپ هم در قرن پانزدهم راه موسیقی را به خانه‌ها باز کرد. مردم آثار موسیقی غیرمذهبی را تهیه می‌کردند تا اوقات فراغت‌شان را با اجرای آن پر کنند.

این برنامه را با شنیدن اثری غیرمذهبی از تامس مورلی (Thomas Morley) به پایان می‌بریم. در این اثر که راجع به فصل بهار است خوانندگان به پنج گروه تقسیم شده‌اند. در بخش‌هایی از این اثر تکنیک کنن هم شنیده می‌شود. بر خلاف موسیقی مذهبی، در این قطعه ساز گروه خوانندگان را همراهی می‌کند.

در این برنامه دیدیم که اصلاحات دینی چه تغییراتی در موسیقی دوره رنسانس داد. در برنامه بعد داستان موسیقی را از دوره‌ی باروک پی می‌گیریم.