Architectenweb Podcast

Het logisch denken dat Peter van Assche tijdens zijn eerste studie, wiskunde, leerde, is ook de rode draad in zijn werk als architect. “Dat de bouw verantwoordelijk is voor de helft van de afvalproductie wereldwijd, en al dat afval ooit is ontworpen, vind ik onbegrijpelijk.”
Het door hem opgericht Bureau SLA werd bekend met projecten als de van marktplaatsmaterialen gemaakte Noorderparkbar en het met geleende materialen gebouwde People’s Pavilion op de Dutch Design Week in Eindhoven. Daarmee was hij een voorloper van wat we tegenwoordig circulair bouwen noemen. Als lector aan de Amsterdamse Academie van Bouwkunst doet hij onderzoek naar materialen, bouwmethoden en financiële modellen die in dit systeem passen.
In de podcast praten we over de systeemverandering die volgens Peter nodig is om tot een circulaire bouw te komen. Die verandering schuilt in het zoeken naar een nieuwe esthetiek die voortkomt uit het werken met bestaande materialen, maar ook in het nemen van verantwoordelijkheid over het maakproces.
Peter vertelt zijn verhaal aan de hand van actuele ontwerpen, zoals de gemeentewerf in Amsterdam met een gevel uit hergebruikte stenen en de artist-in-residency in Rotterdam met een gevel uit prefab kalkhennep. Ook reikt hij concrete instrumenten aan die architecten kunnen gebruiken om circulair te ontwerpen en te bouwen.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast van deze maand is Bianca Seekles, directievoorzitter van ontwikkelaar ERA Contour.
In het interview vertelt Bianca de over de geschiedenis van ERA Contour en over het ontstaan van het bedrijf met de ERA-flats. Ze legt uit hoe ze Rotterdam de afgelopen decennia zag veranderen, en vertelt hoe ze aan de basis stond van het vak conceptontwikkeling in de projectontwikkeling.
Maar we hebben het vooral over haar veelgeprezen project Little C dat ze in de Coolhaven in Rotterdam realiseerde met de architectenbureaus CULD en Inbo. We bespreken het ontstaan van het project en hebben het over de stelling van Bernhard Hulsman in NRC, namelijk dat Little C een alternatief is voor hoogbouw. Luisteren dus!
Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.
Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans, Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Bij Heembouw Architecten werken de architecten in ieder ontwerpproces vanaf het begin nauw samen met het team bij Heembouw dat het project daadwerkelijk bouwt. Dat biedt volgens architecten Hugo Stevens en Diederik de Jonge veel voordelen. Ook ervaren ze veel ruimte om te innoveren. Zo werkt Hugo aan verschillende woningbouwprojecten in hout en werkt Diederik aan natuurinclusieve distributiecentra.
In de kern komt het erop neer dat aan het begin van het ontwerpproces simpelweg veel meer informatie beschikbaar is, leggen Hugo en Diederik in de podcast uit. Met welk bouwsysteem gaat er gewerkt worden? Waar kan geïnnoveerd worden? Wat gaat het kosten? Als architect kun je dan direct met de juiste parameters aan de slag en opdrachtgevers krijgen snel duidelijkheid over wat wel en niet mogelijk is. En omdat het om een integraal ontwerp gaat, wordt er in de loop van het proces in basis ook niet meer getornd aan de met elkaar gemaakte afspraken.

Zowel Hugo als Diederik hebben eerder ook traditionele ontwerpprocessen meegemaakt, waarbij eerst een ontwerp gemaakt werd en pas daarna de bouwer geselecteerd werd. Beide architecten verwonderden zich over de kwaliteit, tijd en geld die in dat proces verloren ging. Want zodra de bouwer aan tafel kwam, moest het ontwerp toch aangepast worden. Het kwam wel voor dat het ontwerp daar beter van werd, maar meestal toch niet. In het slechtste geval moest het ontwerp eigenlijk opnieuw gemaakt worden.

In vergelijking met traditionele ontwerpprocessen gaan integrale ontwerpprocessen veel sneller, kan er effectiever worden gewerkt, en zijn de processen zelf ook plezieriger. Heembouw positioneert zich als ‘ontwerpende bouwer’ en door de combinatie van ontwerp, en bouw wil Heembouw haar klanten ontzorgen en een beter product bieden. Het wil, in haar eigen woorden, de ‘klantwaarde’ verhogen. Van de ongeveer 350 mensen die bij Heembouw werken, werken er zo’n 40 bij Heembouw Architecten.

Het team van Heembouw Architecten bestaat uit architecten, interieurarchitecten en BIM-modelleurs. Rond dat BIM-model bestaat er vanzelfsprekend een doorgaande lijn van ontwerp tot bouw.

Bij Heembouw wordt gewerkt vanuit drie klantgroepen: woningbouw, kantoren en bedrijfsgebouwen. Zowel het architectenbureau als de bouwer heeft specifieke teams die zich op deze klantgroepen richten. Daarbij ontwerpen de architecten graag wat er gebouwd wordt, maar zeker in de woningbouw wordt ook regelmatig samengewerkt met andere architectenbureaus.

Binnen Heembouw wordt breed ingezet op bouwen in hout en op natuurinclusief bouwen. Architect Hugo Stevens werkt aan verschillende woningbouwprojecten in hout, zoals in Wormerveer en in Kaag. In die eerste plaats, Wormerveer, werkt hij nauw samen met WRK Architecten aan de vervanging van verouderde portiekwoningen door smalle, grondgebonden eengezinswoningen. Aan dergelijke woningen is volgens hem veel behoefte.

Architect Diederik de Jonge werkt aan verschillende natuurinclusieve distributiecentra, zoals in Aalsmeer en in Almelo. In die laatste stad heeft hij, in samenwerking met landschapsarchitect Joost Emmerik, een kilometer lang natuurscherm ontworpen rond een groot multi-tenant distributiecentrum aan de entree van XL Businesspark Twente. In de podcast gaan de architecten uitgebreid op deze ontwerpen in. Luisteren dus!

Dit jaar oogst New Horizon de materialen van zo’n vijftig grote gebouwen. Bij het ene gebouw gaat dat makkelijker dan bij het andere. En bijna al die materialen krijgen weer een nieuwe bestemming. Soms houden ze daarbij hun vorm, maar meestal worden ze daarvoor bewerkt. Een gesprek met Michel Baars, directeur en oprichter van New Horizon, over urban mining en de lessen die daaruit getrokken kunnen worden voor circulair bouwen.

Eerder gebruikte bouwmaterialen moeten naast nieuwe bouwmaterialen in het schap liggen, legt Michel uit. Want wie aan het bouwen is wil op één plek – just in time – zijn bouwmaterialen ophalen. Zodat het allemaal in dezelfde vrachtwagen naar de bouwplaats vervoerd kan worden. Anders is het eerder gebruikte bouwmateriaal al snel te duur.

New Horizon groeit snel en binnen drie jaar hoopt Michel al tweemaal zoveel materiaal te kunnen oogsten. Om al die materialen een nieuwe bestemming te geven, moet de afzet ook groeien. De groothandels behoren tot de plekken waar eerder gebruikte materialen te vinden moeten zijn. Oude hardhouten kozijnen worden, in delen, op die manier weer verkocht. Dat blijken ideale passtukken bij renovaties te zijn.

Vorig jaar is New Horizon onderdeel geworden van de Janssen de Jong Groep, een middelgrote bouwer met een uitgesproken circulaire ambitie. Groot genoeg om ertoe te doen, klein genoeg om het ook echt te doen, noemt Michel het. Door hier onderdeel van te zijn heeft New Horizon een soort van gegarandeerde afzet voor een belangrijk deel van de geoogste bouwmaterialen.

Bij circulair bouwen kan onderscheid worden gemaakt tussen kleinere en grotere cirkels. Wanneer een materiaal of product in (bijna) dezelfde vorm opnieuw toegepast kan worden, doorloopt het een kleine cirkel. Wanneer een materiaal of product eerst verpulverd, vergruisd of omgesmolten moet worden voor het een nieuwe toepassing krijgt, doorloopt het een lange cirkel.

New Horizon zit met name op de grote cirkels, legt Michel in de podcast uit. Dat heeft alles te maken met wat hij het ‘dilemma van tijd en plaats’ noemt. Al die bouwmaterialen kunnen niet op allerlei plekken opgeslagen worden en dan van daaruit weer naar de bouwplaatsen vervoerd worden op het moment dat ze nodig is. Dat is veel te kostbaar. Circulair bouwen werkt pas als de cirkels continue bouwstromen vormen. Rond de meeste geoogste materialen vindt ‘herproductie’ plaats, zoals hij het noemt.

Keramische materialen, zoals bakstenen, worden door New Horizon verpulverd en gezuiverd, en worden vervolgens als grondstof aan Wienerberger geleverd. Oud gips gaat naar Knauf, oude bitumen naar Icopal en hout gaat naar Stiho. Voor alle materialen die geoogst worden, probeert New Horizon de cirkel te sluiten.

Voor beton maakt New Horizon gebruik van een procedé waarmee de grondstoffen daaruit bevrijd worden. Zand, grind en cement blijven als grondstoffen weer over. Zo kan daar opnieuw beton van gemaakt worden. Maar de grondstoffen kunnen ook op een andere manier gebruikt worden. Na de locatie in Amsterdam waarin oud beton verwerkt wordt, opent binnenkort een tweede locatie in Rotterdam. Binnen een paar jaar moeten er vijf locaties door heel Nederland zijn.

Landschapsarchitect Jan Maas van BOOM! Landscape vertelt over natuurinclusief ontwerpen en bouwen, en wat er nodig is om dit thema – als onderdeel van de verduurzaming van steden en het platteland – verder te brengen. Zijn visie: natuurinclusief bouwen begint met de intrinsieke motivatie om plekken te maken waar mensen, dieren én planten naast en met elkaar kunnen leven. Dat levert niet alleen wijken en landschappen op die beter bestand zijn tegen klimaatverandering, maar ook een ruimtelijke rijkdom, en een stad die letterlijk gonst en tjilpt van het leven.
We praten over hoe BOOM samen met stedenbouwkundigen, architecten en ecologen werkt aan natuurinclusieve woonwijken in Diemen, Utrecht en Brussel, hun initiatief om de Groene Scheggen van Amsterdam op de kaart te zetten, en de mogelijkheden die biobased landbouw biedt om de biodiversiteit te versterken.
Jan legt uit dat natuurinclusief bouwen begint bij de bodem; of je op zand, klei of veen bouwt, is bepalend voor wat er kan groeien en leven. Ook hebben we het over de noodzaak om gebouwen niet tot de laatste kier af te dichten, waardoor nestgelegenheden voor vogels en insecten verdwijnen. De natuur is gebaat bij een gezonde dosis rommeligheid en ruige plekken.

Hoe kunnen we maakpartijen behouden in de verdichtende stad? Met zijn bureau MONK architecten heeft architect Casper Schuuring een ontwerp hiervoor gemaakt voor een kavel in M4H in Rotterdam. In het voorstel vormen de ruimtes voor de makers een gedifferentieerde onderbouw voor sociale woningbouw.
MONK architecten werkt aan een breed scala van opgaven: van individuele woningen via transformaties tot bedrijfsverzamelgebouwen. Het bureau brak door met het ontwerp voor Creative Valley in Papendorp, Utrecht, met zijn karakteristieke zwarte en uitkragende volumes. In de podcast vertelt Schuuring over de achtergrond van dit opzienbarende project en hoe het bedrijfsverzamelgebouw zich in de afgelopen tien jaar heeft ontwikkeld.
Naast Utrecht Centraal werd onlangs een nieuwe vestiging van Creative Valley opgeleverd, ook ontworpen door MONK architecten. Hier is het bedrijfsverzamelgebouw onderdeel van een groter ecosysteem met winkels en restaurants in de plint, een hotel en zelfs woningen. Het hybride gebouw ligt parallel aan spoor 1 en sluit aan de ene kant aan op het stationsplein, met het ballendak door Ector Hoogstad Architecten, en aan de andere kant op het Smakkelaarsveld, waar momenteel een woongebouw naar ontwerp van Studioninedots verrijst. De verschillende programma’s in het door MONK architecten ontworpen gebouw zijn binnen waar dat mogelijk was met elkaar verbonden. Zo kunnen de gebruikers het het bedrijfsverzamelgebouw gebruikmaken van het zwembad van het hotel. De plint aan de lange zijde van het gebouw vraagt nog wel wat aandacht, merkt Schuuring in de podcast op, die is nu nog te gesloten.
Dan het project waar het in deze podcast om draait. Voor de Merwe-Vierhavens (M4H) in Rotterdam heeft MONK architecten een ontwerp gemaakt voor een gebouw waar onderin ruimte blijft voor maakpartijen en bovenin ruimte komt voor sociale woningbouw. Het ontwerp is gemaakt op verzoek van de makers die nu in het havengebied gevestigd zijn, en er willen blijven, en is uitgewerkt in samenwerking met ECHO Urban Design, ERA Contour en Fullhouse Vastgoed.
Gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam willen in M4H de haven van de toekomst realiseren. Voor grote delen van het gebied wordt daarbij ingezet om menging van wonen en werken: zowel boven elkaar als naast elkaar. Voor een kavel in het noordwesten van het gebied, tegen Schiedam aan, ziet MONK architecten kansen voor stapeling: onderin casco ruimtes voor maakpartijen, erboven sociale woningbouw, en een driedimensionaal netwerk van straten, pleinen en trappen die alles met elkaar verbindt. Een soort kas met een koffiebar / café vormt de centrale ontmoetingsplek.
In de podcast komen alle aspecten langs die bij deze menging komen kijken, van het beperken van de huurprijs voor de maakpartijen tot het beperken van de geluidsoverlast. Over de plinten heeft Schuuring ook hier een uitgesproken mening. Omdat het woord ‘plint’ een scheiding tussen beneden en boven suggereert, gebruikt hij dat woord liever niet. Ook hier gaat het erom dat er op straatniveau een aantrekkelijk en transparant beeld ontstaat. Maar het gaat er ook om dat er een afwisselend en attractief stedelijk netwerk ontstaat. Een porositeit in drie dimensies. Een binnenstedelijke kwaliteit zou je ook kunnen zeggen.
Het voorstel voor het woonwerkgebouw in M4H is een unsolicited proposal gericht aan de gemeente Rotterdam die eigenaar is van de betreffende grond. In België, in Brussel, zijn ondertussen meerdere van dit soort woonwerkgebouwen gerealiseerd. In Nederland is dit het eerste, concrete voorstel voor de combinatie van ruimtes voor maakpartijen en woningbouw erboven.